Rouwverwerking bij kinderen – Koraal Kindertherapie

Rouwverwerking

Dit artikel richt zich met name op rouwverwerking bij kinderen als gevolg van de dood van een vader, een moeder, de dood van een broertje of zusje, of van een opa of oma.

Mocht je op zoek zijn naar professionele hulp bij rouw, voor je kind(eren) of jullie gezin, dan ben je bij Koraal Kindertherapie in Berlicum aan het goede adres. Hieronder vind je informatie over welke hulp ik aanbied. In dit schrijven richt ik me op “het kind”. Ik realiseer mij echter dat jij, als ouder die op zoek is naar deze informatie of hulp, zelf ook in een rouwproces zal zitten met alle emoties, zorgen en vragen die daarbij komen kijken. Uiteraard is daar ook ruimte voor in mijn praktijk en werkwijze. Ik hoop dat dit schrijven je in elk geval al wat wegwijs maakt in rouwverwerking bij kinderen.

Nadat ik mijn hulpaanbod heb beschreven, ga ik in dit artikel dieper in op “rouwverwerking”: onder andere op de impact van het overlijden van een gezinslid, op hoe kinderen anders rouwen dan volwassenen, en op hoe je kinderen kan helpen en ondersteunen. “Rouw verwerk je niet, je verweeft het in je leven”.

Er is veel te zeggen of schrijven over rouw en dit artikel pretendeert niet volledig of alles omvattend te zijn. Hopelijk kan deze informatie je wel wat op weg helpen en inzichten of handvatten geven.

Hoe Koraal Kindertherapie kan helpen bij rouw

Kinderen hebben hulp nodig bij het omgaan met het verlies (de dood van een dierbare) waarmee ze geconfronteerd worden. Ze zijn nog volop in ontwikkeling (geestelijk en lichamelijk) en hebben nog niet de levenservaring die volwassenen hebben. Kinderen zijn nog afhankelijk van de grote mensen om hen heen. Ze kunnen en mogen nog geen zelfstandige beslissingen nemen, maar het is uitermate belangrijk dat hun stem gehoord wordt en dat ze betrokken worden bij het afscheid.

In sommige situaties is het zoeken van professionele steun raadzaam of zinvol. Koraal Kindertherapie in Berlicum heeft hiervoor meerdere mogelijkheden (verschillende vormen van rouwbegeleiding) in huis.

Individuele rouwbegeleiding
Kinderen die het tijdelijk extra moeilijk hebben, kunnen geholpen worden met individuele rouwbegeleiding. Het gaat om kinderen met normale of tijdelijk verstoorde rouw. In mijn spelkamer zijn veel creatieve middelen aanwezig en speelgoed waar kinderen zich vrij kunnen uiten. Zij hoeven geen rekening te houden met wat hun gevoelens en belevingen oproepen bij de andere gezinsleden. De spelkamer is een neutrale veilige plek. Ik heb veel scholing gevolgd op het gebied van rouw en ik heb zelf een intensief en ingewikkeld rouwproces achter de rug (in mijn twintiger jaren). Deze kennis en ervaring komt mij goed van pas als kindertherapeut en orthopedagoog, waardoor ik veel mogelijkheden en invalshoeken ter beschikking heb om er voor jouw rouwende kind te zijn. Naast speltherapie gebruik ik bijvoorbeeld ook een methodiek met behulp van duplo (verlies in beeld) en begeleiding door middel van het aanreiken van verschillende (creatieve) oefeningen en middelen.

Ouderbegeleiding of gezinsbegeleiding
Als ouder kun je bij mij ondersteuning krijgen in het begeleiden van je kind en diens rouwproces. Ook ben ik van mening dat het betrekken van het hele gezin wenselijk kan zijn. Het is mogelijk dat ik bij jullie thuis in het gezin kom. Het is belangrijk om binnen het gezin ervaringen met elkaar te delen en met elkaar te praten over gedachten en gevoelens. Zo kunnen verkeerde gedachten en angsten tijdig onderkend worden.
Het elkaar willen beschermen in een gezin is een patroon dat vaak moeilijk doorbroken kan worden. Het valt niet mee de behoeften in een gezin op elkaar af te stemmen. Manu Keirse noemt rouw als een ‘vingerafdruk van verdriet’. Ieder rouwproces is uniek en persoonlijk. Ook binnen een gezin zijn er (soms grote) verschillen in rouwen tussen de gezinsleden onderling. Kinderen willen soms weer naar de toekomst kijken terwijl ouders daar nog niet aan toe zijn. Of de overlevende ouder heeft een nieuwe relatie, wat voor het ene kind een geruststelling is en voor het andere kind onacceptabel. Het kan dan helpen als ik, als neutrale persoon en met respect voor ieders persoonlijke proces, de communicatie weer open kan maken en onderling begrip en verbinding kan aanmoedigen.

Lotgenotengroep, rouwbegeleiding in groepsverband
Sinds 2013 ben ik “Gedeeld Verdriet coach”, opgeleid bij Expertisecentrum Omgaan met verlies. Het delen van verlieservaringen (zoals het overlijden van een dierbaar persoon, of een echtscheiding) in een lotgenotengroep is enorm waardevol voor kinderen. Kinderen met een verlieservaring hebben een luisterend oor, herkenning en erkenning nodig. Dit kan individueel maar zeker ook in een groep met andere kinderen, zodat ze merken dat ze niet de enige zijn en dat ze niet ‘gek’ zijn. Er zijn ‘eindelijk’ andere kinderen met wie ze kunnen praten over het verlies en die dat helemaal niet gek vinden. Deze vorm van rouwbegeleiding is geschikt voor kinderen met een normaal lopende of tijdelijk verstoorde rouw. De rouwgroep komt 5 keer bij elkaar. Er wordt vooral gewerkt met creatieve opdrachten en oefeningen. Het delen van ervaringen en gevoelens is één van de belangrijkste doelen. Bij Koraal Kindertherapie is rouwbegeleiding in groepsverband al mogelijk bij 3 tot 4 aanmeldingen. Deze zal dan plaats vinden in mijn praktijkruimte in Berlicum. Mocht er een grotere groep gevormd worden, dan doe ik de begeleiding samen met een collega orthopedagoog en verliesconsulent. Er wordt dan een geschikte locatie gezocht en geregeld in de omgeving van Berlicum, Den Bosch, Rosmalen.

Voor meer informatie over deze drie vormen van hulp, kun je geheel vrijblijvend contact met mij opnemen via mijn telefoonnummer 06-41028628 of een mail sturen naar info@koraalkindertherapie.nl

Als je wat meer wil lezen over rouwverwerking bij kinderen kun je hieronder verder lezen.

Rouwverwerking bij (jonge) kinderen

Je zou het kinderen het liefst besparen. Helaas worden ook sommige kinderen al jong geconfronteerd met de dood. Het overlijden van een opa/oma, de dood van een broer of zus of de dood van een ouder. Vooral dat laatste heeft natuurlijk een enorme impact op het leven van een kind. Niet alleen moeten ze het overlijden van papa of mama verwerken, maar ook wennen aan een nieuw leven met maar één ouder en vaak grote veranderingen.

Tsjechie,

Ik hoop dat ze je vleugels geven,
zodat je overal kunt komen,
dat je terugkomt in mijn dromen
met me meevliegt door mijn leven.
Dat ze je nieuwe ogen geven
zodat je nog naar ons blijft kijken
en ons toch nog kunt bereiken,
ook al is het soms maar even.
Ik hoor je niet, ik zie je niet.
Waar je nu bent? Ik weet het niet.
Ik kan alleen maar gissen.
Ik zal je heel erg missen
en overvol zijn van verdriet.
Het schreeuwt in mij “verlaat me niet”

Uit: Als vlinders spreken konden – Yvonne van Emmerik

Als een ouder of een kind doodgaat in het gezin

Het verlies van een ouder in de kindertijd kan voor kinderen een traumatische ervaring zijn. Kinderen zijn voor hun verzorging en voor warmte en liefde in hoge mate afhankelijk van hun ouders. Hun vriendjes zijn nog niet in staat om hen te ondersteunen. De dood van een vader of een moeder bedreigt veel kinderen in hun ontwikkeling.

Bij het overlijden van een broer of zus ervaren sommige kinderen dat ze als ‘overlevende’ minder belangrijk zijn geworden voor hun ouders of voor andere mensen uit hun omgeving. Ouders zijn ongewild veel met zichzelf bezig en het bezoek praat vooral over het overleden kind. De steun van bezoek is vooral gericht op ouders en niet zo snel op de andere kinderen in een gezin. Ouders geven zelf vaak ook op een andere manier aandacht aan hun kinderen. Kinderen kunnen dat ervaren als “minder” aandacht. Als er een langdurige ziekte aan de dood vooraf gegaan is, zijn ouders vaak al langere tijd lijfelijk en emotioneel afwezig geweest. De veranderde aandacht kan ook bestaan uit overdreven bezorgdheid. Veel kinderen vinden dit niet prettig, maar begrijpen het wel.

Als een kind de dood van een vader, moeder, broer of zus meemaakt, verandert de hele wereld om het kind heen:

Het gezin zoals het was is veranderd. Een lege plek aan tafel, een andere sfeer in huis, taken moeten herverdeeld worden, vertrouwde rituelen worden aangepast. Door het verlies van een partner of kind, komt een vader/moeder meestal langdurig in de rouw. Sommige ouders worden depressief. Meestal maken kinderen zich zorgen over hun ouders en durven ze hun eigen gevoelens niet te tonen. Ze willen hun ouders niet nog meer belasten.
Rouwende kinderen, hoe jong ze ook zijn, geven zichzelf de taak om hun verdrietige ouders te troosten. Zo helpen ze in het huishouden en laten ze hun eigen emoties niet zien. Het is voor kinderen een fijn gevoel als ze iets kunnen bijdragen. Het is wel belangrijk dan te zoeken naar taken die passen bij de leeftijd.
Op school voelt een kind zich soms alleen staan, omdat het weinig voorkomt dat er andere kinderen in de klas zijn waarvan ook de vader of moeder, broer of zus overleden is. Steun van leeftijdgenoten is, zeker op zo’n jonge leeftijd, minimaal. Het gevoel van eenzaamheid kan dan groot zijn.
Soms haken familieleden of vrienden af. Er zijn mensen die met een grote boog om je heen gaan vanuit hun gevoel van onmacht.
In sommige gevallen moet er door de omstandigheden verhuisd worden of zijn er minder financiële middelen ter beschikking.
Over het algemeen voelen de meeste kinderen zich in hun jeugd beschermd door hun ouders. Maar door de dood van een gezinslid blijkt hun veilige wereld plotseling onvoorspelbaar en onbetrouwbaar. ‘Je kan zomaar doodgaan’. Niets is meer vanzelfsprekend.
Het vertrouwen in zichzelf en het vertrouwen in volwassenen kan wankel raken. En kinderen zijn hun onbevangenheid en onbezorgdheid in één klap kwijt.

Als een opa of oma doodgaat

Het overlijden van een grootouder is iets wat veel kinderen meemaken in hun leven. Meestal is het hun eerste ervaring met de dood. Op school is er meestal niet veel aandacht voor, omdat het zo vaak voorkomt dat een opa of oma komt te overlijden. Echter, voor een kind kan dit overlijden ook een grote impact hebben. Kinderen kunnen een zeer hechte, bijzondere band hebben met hun opa of oma. Een steun en toeverlaat waar de deur altijd open staat, een jarenlang vast oppasadres waar het altijd gezellig is, een plek waar je naar toe kan gaan als je ouders je niet begrijpen. Het is niet alleen het verlies van de grootouder, maar ook van bepaalde rituelen.
Kinderen kunnen ook geraakt zijn, in de war, onzeker of bezorgd als ze hun eigen ouders intens verdrietig zien. Het helpt enorm om kinderen te betrekken, om zaken te benoemen, om dingen uit te leggen. Het is raadzaam om hun wensen en behoeften te volgen ten behoeve van het afscheid. Dit draagt positief bij aan het rouwproces.

Kinderen rouwen ‘anders’ dan volwassenen.

Er is een groot verschil in begripsniveau van kinderen. De manier waarop we kinderen tussen 0 en 12 jaar vertellen over en betrekken bij een verlies moet aangepast zijn aan hun ontwikkelingsleeftijd. Zo kennen kleuters het verschil tussen leven en dood, maar beseffen niet dat de dood onomkeerbaar is. Als kinderen 12 jaar zijn, is de universaliteit en onvermijdelijkheid van de dood tot hen doorgedrongen.
Een kind is nog in ontwikkeling, fysiek, psychisch en emotioneel. Het kan niet even een ‘pauze’ inlassen om te rouwen. Het is een zware en verwarrende opdracht als rouwen en psychische groei tegelijkertijd moeten plaatsvinden. Eén van de twee kan in de knel komen. Omdat de ontwikkelingstaken en rouwen veel te zwaar kan zijn, komt de rouw soms pas jaren later tevoorschijn (uitgestelde rouw).
Kleine kinderen zien dingen nog zeer concreet. Ze pakken uitspraken letterlijk op. Ze verbinden er soms verkeerde conclusies aan. Typerend voor jonge kinderen is ook het magische denken. Hierdoor kunnen kinderen het idee hebben dat ze bijgedragen hebben aan de dood. Het is daarom altijd belangrijk dat kinderen de boodschap krijgen dat het niet hun schuld is wat er gebeurt. Het kan een opluchting zijn als je kinderen vertelt dat je weet dat kinderen soms dit soort gedachten hebben. Neem schuldvragen serieus, luister er naar en vertel hoe het zit.
Kinderen kunnen zich nog moeilijk een voorstelling maken van wat ‘dood zijn’ inhoudt. Ze proberen er achter te komen door piekeren en vragen stellen. Ze gaan vaak zoveel nadenken dat het moeilijker voor ze wordt zich te concentreren.
Door te denken, vragen te stellen, gebeurtenissen uit te spelen en te tekenen, proberen kinderen weer grip te krijgen op de werkelijkheid.
Kinderen rouwen vaak later: de eerste rouwreacties komen bij kinderen pas na enkele weken of maanden. Meestal pas als er enigszins sprake is van ‘rust’ en ze voelen dat er sprake is van fysieke en psychologische veiligheid. Onbewust nemen ze hun ouders in bescherming, omdat deze toch al zoveel verdriet hebben. Sommige kinderen worden ‘extreem braaf’ om hun verdrietige ouders bij te staan.
Kinderen rouwen in stukjes: kinderen kunnen nog niet de pijn die bij rouw hoort in volle intensiteit toelaten en zullen het daarom regelmatig ‘parkeren’ en doorgaan met de dagelijkse dingen.
Kinderen ervaren soms dat de intensiteit van gevoelens niet meer uit te houden is. Gevoelens van kinderen kunnen zeer explosief naar buiten komen: ze kunnen het moeilijk uiten in woorden. Ze communiceren via spel(en) en gedrag. De boosheid of angst die ze voelen, kunnen ze op de overlevende ouder richten.
Verschijnselen die bij jonge kinderen kunnen voorkomen na een ingrijpend verlies, zijn hevige angst en agressie, gedragsproblemen, slaapproblemen, eet- en zindelijkheidsproblemen, buitensporig huilen, scheidingsangst, ijzige teruggetrokkenheid en lichamelijke symptomen als buikpijn/hoofdpijn.
Kinderen kunnen terugvallen in een eerdere ontwikkelingsfase, bijv. weer in bed plassen of duimzuigen: het teruggaan naar een ‘oude’ veilige periode helpt ze als het ware om weer greep te krijgen op de nieuwe situatie.
Een kind wil niet bijzonder zijn, maar ‘erbij horen’, ‘net zo zijn als leeftijdgenoten’. Daarom zullen ze hun gevoelens over het verlies moeilijk laten zien. Ze gedragen zich alsof er niets aan de hand is, om niet buiten de groep te vallen. Contact met lotgenoten kan helpend zijn.
Omdat kinderen een rijke fantasie hebben is het belangrijk om eerlijk en duidelijk te zijn over de ware feiten van de situatie. Ook bij zelfdoding en moord is openheid belangrijk, hoe moeilijk ook. Kinderen vangen toch signalen op die zij niet kunnen duiden, of flarden telefoongesprekken. Als er geen openheid is kunnen ze zich buitengesloten en verward voelen. Het is belangrijk dat ze vertrouwen in jou kunnen blijven houden.
Kinderen hebben veel herhaling nodig: blijf vertellen wat er gebeurd is.
Kinderen hebben volwassenen nodig om hen enig houvast en perspectief te geven. Ze kunnen nog niet terugvallen op eerdere ervaringen, waardoor rouwen extra verwarrend en angstaanjagend kan zijn. Het is goed om kinderen uit te leggen dat gevoelens na verloop van tijd veranderen en niet altijd zo heftig blijven.
Kinderen willen graag iets DOEN om uitdrukking te geven aan hun verlies, bijv. knutselen, rituelen, etc.

Rouwen is uniek en persoonlijk. Iedereen rouwt anders. Manu Keirse beschrijft rouw als een “vingerafdruk van verdriet”: voor iedereen herkenbaar, maar toch zijn geen twee vingerafdrukken gelijk. De symptomen van rouw zijn herkenbaar, maar de wijze waarop mensen en dus ook kinderen rouwen, verschillen onderling enorm.

Naast verdriet, kwaadheid, somberheid en angst treden nog veel andere gevoelens op, zoals jaloezie, opluchting, spijt en schuld, in de steek gelaten voelen, verwarring, eenzaamheid, machteloosheid, of zelfs niets-voelen.
Bij een ingrijpend verlies kan het leven nooit meer hetzelfde worden als voorheen. Rouw gaat nooit over. ‘Verwerken’ suggereert dat verdriet en rouw op enig moment klaar is. Het karakter van de rouw verandert wel na verloop van tijd. Het is dan niet meer altijd aanwezig of continu pijnlijk. Het leven kan weer draaglijk of aangenaam zijn. Toch kan de rouw in een flits weer opduiken, zelfs na tientallen jaren. De wond is dichtgegroeid, maar het litteken blijft. Littekens vergeet je soms, je hebt er dan geen last meer van. Maar bepaalde momenten kan het litteken weer gaan jeuken of pijn doen. Een nieuwe verlieservaring triggert ook weer het oude.

Uit onderzoek is inmiddels gebleken dat ‘tijdelijke’ ontkenning, onderdrukking of vermijding van rouwgevoelens voor sommige mensen (en zeker bij kinderen) beter werkt dan forceren dat ze gevoelens moeten uiten. Het is wel belangrijk om kinderen te blijven uitnodigen om open over het verlies te praten. Afwisselen tussen verdrietig zijn en dagelijkse dingen doen (zoals spelen) is een gezonde afwisseling. Kinderen blijken uiterlijk vaak redelijk te functioneren, maar van binnen is er sprake van een fundamentele eenzaamheid en intens verdriet.

Kinderen helpen en ondersteunen

Om kinderen goed te ondersteunen, voorafgaand aan een overlijden en erna, zijn de volgende stappen belangrijk:

• INFORMEER KINDEREN
Ben open over wat er gebeurt, wat er komen gaat, waarom dingen plaatsvinden en wat er van hen verwacht wordt. Gebruik woorden die passen bij de leeftijd van het kind en die ze begrijpen. Gebruik geen verhulde taal of woorden die het zachter en mooier maken. Ben eerlijk. Jonge kinderen nemen opmerkingen letterlijk waardoor er misverstanden kunnen ontstaan. Zeg bijvoorbeeld niet “opa slaapt” als hij dood in zijn kist ligt. Laat je niet leiden door je eigen angsten. Kinderen vragen meestal niet meer dan ze op dat moment aankunnen.

• BETREK KINDEREN
Kinderen kunnen in principe overal bij betrokken worden. Je kan ze horen over hun ideeën over opbaren, begraven, cremeren. Ze kunnen meehelpen met de rouwbrief, tekeningen maken, de kist uitzoeken of de kleding. Kinderen kunnen een rol hebben in de afscheidsdienst. Iets kunnen doen vermindert hun gevoel van machteloosheid.

• VOLG KINDEREN IN HUN BEHOEFTEN EN WENSEN
Niet ieder kind wil in dezelfde mate betrokken en geïnformeerd worden. Wanneer kinderen iets niet willen, wordt dan niet boos. Blijf rustig en vraag door. Soms is het angst voor het onbekende en helpt het om extra informatie te geven. Een andere keer wordt duidelijk dat de drempel echt te hoog is voor een kind. Je kan dan samen kijken naar wat wel mogelijk is. Stimuleren en helpen, maar niets dwingen.

Baby’s en peuters hebben geen echt besef van de dood. Wel zijn ze bang om gescheiden te worden van mama of papa die hen warmte en liefde geven. Ze merken dat er constant dingen veranderen. De spierspanning van de ouder verandert, of ouders handelen meer op de automatische piloot. Rouwende ouders kunnen op zo’n moment niet anders. Het helpt het beste om kleine kinderen veel aan te raken, te knuffelen. Als ouders dit tijdelijk niet zelf kunnen geven, is het van belang dat er andere mensen zijn die hen bijstaan. Ook structuur en continuïteit zijn belangrijk.

Rouwtaken
Voorheen dacht men dat rouw in 5 fases verliep:
1. schok/ontkenning;
2. onderhandelen/redeneren;
3. boosheid;
4. verdriet en depressie;
5. begrip/acceptatie

Het begrip ‘fase’ wekt de indruk dat het een periode is die een begin en een eind heeft en er wordt de indruk gewekt dat fases elkaar op zouden volgen. Omdat dit bij rouw niet het geval sprak J.W. Worden over rouwtaken:

I. besef van het verlies, realiseren wat er gebeurd is
II. ervaren van de gevoelens van het verlies
III. aanpassen aan een omgeving zonder degene/datgene wat je ‘verloren’ bent
IV. investeren in nieuwe relaties

Deze taken zou je kunnen opvatten als ‘opdrachten’ die je moet uitvoeren tijdens een rouwproces. Van taken uitvoeren word je moe… rouwen is dus een vermoeiend proces! De rouwtaken lopen door elkaar heen, er zit geen volgorde in. Niet afgemaakt (rouw)taken kunnen verdere groei en ontwikkeling belemmeren.

Rouwtaak 1: je gaat beseffen dat iemand echt dood is.
Volwassenen zijn vaak geneigd om kinderen te beschermen en daarom de waarheid achterwege te laten. Maar het beste is om kinderen altijd de realiteit te vertellen, op kindniveau, ook als de omstandigheden dramatisch zijn. Bij een overlijden is het voor een kind belangrijk om de overledene te zien (tenzij het kind het zelf echt niet wil). Het helpt te aanvaarden dat de overledene er echt niet meer is. Het is belangrijk om met een kind concreet en duidelijk te praten over de dood, draai er niet om heen maar benoem het letterlijk zodat een kind het begrijpt. “papa is dood, dat betekent dat je hem nooit meer kunt zien of horen”. Geef kinderen de gelegenheid om te praten over de gebeurtenis, Steeds weer opnieuw. Ze kunnen het niet geloven, denken de ander te zien, dromen er over. Door erover te praten, ervaren ze de realiteit steeds meer.

Rouwtaak 2: je komt een warboel aan gevoelens tegen.
Alle gevoelens die bij rouw om de hoek komen kijken, kunnen door elkaar heen lopen. Het is belangrijk om al die gevoelens te doorleven: je kan er niet omheen. Als mensen verdriet en pijn niet voelen, kunnen deze vaak later als een symptoom of afwijkend gedrag terugkomen. En vermijden of onderdrukken van de pijn kunnen het rouwproces verlengen.
Je kan kinderen door deze rouwtaak heen helpen door gevoelens te herkennen, erkennen en te benoemen. Hoe moeilijk je het ook vindt, bedenk je dat kinderen ook van slag mogen zijn, dat ze pijn mogen voelen. Emoties moeten kunnen stromen, anders verliest het leven na verloop van tijd zijn glans. Probeer een klimaat te scheppen waarin kinderen zich veilig genoeg voelen om hun emoties (zowel het verdriet als de boosheid en angst) te uiten. Kinderen kunnen gevoelens beter op een andere manier uiten dan in woorden. Denk aan spel of creativiteit. Er zijn ook veel boekjes en materialen verkrijgbaar die ondersteunend kunnen werken. Kijk maar eens op www.in-de-wolken.nl

Rouwtaak 3: je leeft verder met het gemis én met de herinneringen.
Verder leren leven zonder dat de ander lijfelijk aanwezig is, is een zware taak. Om kinderen bij deze rouwtaak te helpen is het belangrijk om herinneringen te herbeleven. Nodig je kind daartoe uit. Vraag wat hij mist aan zijn vader of moeder, vraag naar welke leuke herinneringen een kind heeft aan de persoon die is doodgegaan. Dit helpt bij het verwerken van het verlies en het aanpassen aan de nieuwe situatie. Het is belangrijk steeds weer opnieuw te luisteren. Het maken van een herinneringen-boek of schatkistje met herinneringen en speciale voorwerpen kan erg ondersteunend werken.

Rouwtaak 4: je gaat verder met je leven, met die ander in je hart.
Ook na een lange tijd blijft het belangrijk om te luisteren, ongeacht hoe vaak het verhaal al verteld is en er al om gehuild is. Geef kinderen de ruimte om te praten over de lange worsteling die ze doormaken en het zoeken naar de ‘zin’ van dit alles. Het blijft belangrijk de overledene een plek te blijven geven, zijn/haar naam te blijven noemen en herinneringen op te halen. Als je kind thuis komt met een goed rapport kun je bijvoorbeeld zeggen “mama zou zo trots op je zijn!”
Vaak zijn kinderen bang om wéér iemand te verliezen. Kinderen gaan met andere ogen naar de wereld kijken. De weg kan niet zomaar weer vervolgd worden. De oude wereld bestaat niet meer en de route moet opnieuw bepaald worden. Het is voor kinderen een voortdurende zoektocht naar de betekenis van het verlies voor hun verdere leven.

Het duale procesmodel

Het duale procesmodel van M. Stroebe en H. Schut, gaat niet uit van fasen of taken, mar van twee werkelijkheden die aandacht vragen in een rouwproces. Volgens Stroebe en Schut moet de rouwende zich enerzijds een weg zien te vinden in de wereld zonder de dierbare en tegelijkertijd is er het eigen leven dat verder gaat. Het verlies én het dagelijks leven vragen de aandacht. De ene beweging is verliesgericht en de andere herstelgericht. Het ene is niet beter of slechter dan het andere, het is een kwestie van een soort balans zoeken, een slingerbeweging tussen beiden.